Ο Γιώργος Θεοτοκάς έφτασε στη Σκύρο αναζητώντας την έμπνευση και τη βρήκε: «Κάθε καινούργιο νησί με ελευθερώνει από εκείνα που άφησα και όμως με βοηθεί να τα καταλάβω και να τα κάνω δικά μου για πάντα. Μες στο θάνατο της αγάπης βρίσκω τη διάρκεια της αγάπης. Κάθε καινούργιο νησί με καλεί να ξαναφύγω...» σημείωνε στο ημερολόγιό του.
Κι ο Σεφέρης, λένε, βρήκε το περιγιάλι το κρυφό σε μια αμμουδιά της Σκύρου, και πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες, όπως ο Α. Τάσσος με το «Σκυριανό Κανάτι», ο Δημήτρης Γιαννουκάκης με το «Μοναστήρι της Σκύρου», ο Κώστας Πλακωτάρης με το «Σκύρος», ο Βάλιας Σεμερτζίδης με τα οκτώ χαρακτικά του για τη Σκύρο και άλλοι.
Αυτό που μιλάει στους δημιουργούς, μιλά και στους επισκέπτες, γιατί το νησί δεν έχει να πει και πολλά πράγματα στους τουρίστες. Μιλά με αυθεντική γλώσσα για μια ζωγραφιστή χώρα, με στράτες που ανηφορίζουν προς την αρχοντογειτονιά, την πλατεία της αιώνιας ποίησης και τον βράχο του κάστρου, και συναντώνται με παλιές ιστορίες, μπροστά σε παλιές εκκλησίες.
Είναι πασιφανές ότι εδώ υπήρχε και ζει ακόμη μια πλούσια παράδοση, στα κεραμικά, στα κεντήματα, στα ξυλόγλυπτα. Τα βλέπει ο επισκέπτης στους ανθρώπους που σκυφτοί στα μαγαζιά τους ασκούν ακόμη αυτές τις παλιές τέχνες με τη σοφία των περασμένων καιρών που όμως τώρα έχουν μεγαλύτερο μέλλον. Ολα αυτά, μαζί με την ακροβασία πάνω στα μονοπάτια των τραγουδιών μεταξύ στεριάς και θάλασσας, είναι πολύ μεγάλα πράγματα για τη σωτηρία της ψυχής μας...
Χώρα θαυμάτων
Σε τούτο το «μπαλκόνι» της Χώρας, στην πλατεία της Αιώνιας Ποίησης, «Μέσα μου βαθιά / Τα νερά φουσκώνουν σκοτεινά ως τη σελήνη / Κι όλα τα ρεύματά μου πάνε προς τη θάλασσα».
Οι στίχοι είναι του φιλέλληνα Άγγλου ρομαντικού ποιητή Ρούπερτ Μπρουκ, αξιωματικού της ναυτικής μοίρας στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος τίμησε τη Σκύρο με τον θάνατό του εν πλω, στις 23 Απριλίου 1915, αφού αυτό ήταν το πρώτο λιμάνι που έπιασε η μοίρα και ετάφη εδώ. Και η Σκύρος τον τίμησε προσφέροντάς του έναν ήσυχο τάφο στις Τρεις Μπούκες και την προτομή του επιφανούς γλύπτη Μιχαήλ Τόμπρου, ο οποίος είχε ως μοντέλο του αιώνιου εφήβου τον Αλέξανδρο Ιόλα.
Οντως, η ματιά από την πλατεία της Αιώνιας Ποίησης ανεβαίνει ως το κάστρο στην κορυφή του βράχου της Χώρας και αφήνεται να κυλήσει στις πλαγιές ως το κύμα και την αμμουδιά των Μαγαζιών. Την ίδια κίνηση κάνουν και τα κτίσματα, αλλά σχετικά γρήγορα συγκρατούνται στην άκρη του κενού. Ενα από αυτά στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο είναι πολύ αντιπροσωπευτικό της ζωής του νησιού από πολύ παλιά ως σήμερα.
Το πολύ παλιά είναι πράγματι πολύ παλιά, αφού τα εκθέματα ξεκινούν από τον προϊστορικό οχυρωμένο οικισμό του Παλαμαρίου (2800-1900 π.Χ.). Από τότε η «πελαγία Σκύρος» ήταν πολύ ανεπτυγμένη, λόγω της θέσης της, ένα επίκαιρο σημείο ελέγχου των θαλάσσιων δρόμων στο Αιγαίο. Αυτή η σχέση της Σκύρου με τη θάλασσα φτάνει ως το εσωτερικό του παραδοσιακού σπιτιού, στο οποίο είναι αφιερωμένη μια αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου.
Τα εισαγόμενα κεραμικά, κυρίως από τη Μικρά Ασία, ήταν τα ιδιαίτερα στοιχεία της διακόσμησης του σπιτιού, πολύ διαφορετικά από αυτά που κατασκευάζονταν στο νησί. Πάντως στις νεότερες φάσεις της ζωής του νησιού ο πλούτος δεν ερχόταν από τη θάλασσα αλλά από τα βουνά, από τα βοσκοτόπια και τα κοπάδια.
Πιο πάνω από το Αρχαιολογικό Μουσείο άρχιζε η αρχοντογειτονιά της Σκύρου, το Μπόριο, όπου έμεναν οι προύχοντες και οι κτηνοτρόφοι. Στο πλάι της Αρχοντοπαναγιάς, στην Αραβδόπετρα, οι επισκέπτες ακουμπούσαν τα ραβδιά τους, για να μην κάνουν θόρυβο καθώς χτυπούσαν στις πλάκες και ενοχλούν τους άρχοντες.
Αλλά και οι ίδιοι οι άρχοντες άφηναν εκεί τα ραβδιά τους, όταν συζητούσαν στο τρίστρατο για τα θέματα του τόπου, συνήθως όχι και με τόσο ήρεμο τρόπο. Εδώ δημιουργούν μια ωραία πλατειούλα (Σαρούς) τρεις εκκλησιές, η Αρχοντοπαναγιά, η Παναγιά του Κτσου (Κουκιού, γιατί στη γιορτή της μοίραζαν κουκιά) και ο Αγιος Ευστράτιος. Η Παναγία του Κτσου έχει ωραίες τοιχογραφίες, πιθανόν του 17ου αιώνα. Η μεγάλη στράτα ή στράτα των αρχόντων, η οποία άρχιζε από τη μικρή πλατεία Ανδρέα Γιαλούρη και έφτανε ως την πύλη του κάστρου, βγάζει τον επισκέπτη ψηλά, στην κορυφή της Χώρας.
Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς ακούγεται μέσα στα στενά η «δαιμονισμένη» μελωδία των κουδουνιών των Γέρων. Τώρα μάλλον κυριαρχεί ο σιωπηλός χορός της Κορέλας που κινείται αέρινα γύρω από τον Γέρο της. Η σύγχρονη μεγάλη στράτα που διασχίζει τη Σκύρο είναι χαμηλά, και ο αχός της ακτογραμμής δεν φτάνει ως την Παναγία Καμαντού.
Και το κάστρο μένει σιωπηλό, αφού η πόρτα του κάτω από τον μαρμάρινο λέοντα είναι κλειστή λόγω εργασιών συντήρησης και μέσα η περίφημη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που κτίστηκε το 1000 και έχει εξαιρετικές τοιχογραφίες, απρόσιτη μέχρι στιγμής.
Αλογάκια ελευθερίας
Οταν λέμε ότι στο αρχαιολογικό μουσείο παρουσιάζεται ολόκληρη η εικόνα της ζωής στο νησί, εννοούμε ότι δεν λείπουν από αυτήν ούτε τα σκυριανά αλογάκια. Και πώς θα μπορούσε να είναι ολόκληρη η εικόνα χωρίς αυτά. Και πώς θα μπορούσε η Σκύρος να αποπνέει αυτή την αίσθηση ελευθερίας χωρίς ο αγέρας να ανεμίζει τη χαίτη των μικρόσωμων αλλά ρωμαλέων αλόγων στο οροπέδιο Αρι, στο όρος Κόχυλας, όπου ξεχειμωνιάζουν σε ημιάγρια κατάσταση.
Στο μουσείο υπάρχει ένα σκεπαστό, πήλινο αγγείο, του οποίου η κορυφή διακοσμείται με δυο τέτοια αλογάκια. Καθόλου παράξενο, αφού αυτά τα πανέμορφα ζώα με τα εκφραστικά μάτια είναι από τις αρχαιότερες και πιο σπάνιες μικρόσωμες φυλές ίππων στον κόσμο. Μάλιστα, η παράδοση που θέλει τον Αχιλλέα να φιλοξενείται στη Σκύρο για να αποφύγει τον Τρωικό Πόλεμο, τελικά ξεκίνησε από το Αχίλλι και είχε τέτοια άλογα.
Επίσης τα άλογα που λάξευσε ο Φειδίας στη ζωφόρο του Παρθενώνα ήταν σκυριανά αλογάκια ή άλογα με τον ίδιο σωματότυπο που ζούσαν εκείνα τα χρόνια και σε άλλες περιοχές.
Διαδρομές σε δύο νησιά
Η Σκύρος μοιάζει με δύο νησιά σε ένα. Το χωρίζει το πιο στενό σημείο της, από το Αχίλλι στην Ανατολή ως την Καλαμίτσα στη Δύση. Εκεί κοντά, από αυτή την πλευρά βρίσκεται και η Λιναριά, το λιμάνι όπου φθάνει το πλοίο από την Κύμη. Δίπλα είναι οι παραλίες Αχερούνες και Πεύκος. Από το λιμάνι η Χώρα απέχει περίπου 17 χλμ.
Το βόρειο «νησί» λέγεται Μερόη και ο δρόμος το κάνει έναν κύκλο. Από τον δρόμο που πηγαίνει Χώρα - Λιναριά, ένα κλάδος φεύγει προς Πεύκο και Αγιο Φωκά, ο οποίος φθάνει στην παραλία ύστερα από 9 χλμ., αφού πρώτα περάσει από τον Αγιο Παντελεήμονα, ένα εκπληκτικό σημείο θέας προς τον όρμο του Πεύκου, τη χερσόνησο Διαπόρι και το νησί Βάλαξα, με τα χίλια παιχνίδια της στεριάς με τη θάλασσα.
Πάντα σε στενή επαφή με τη θάλασσα ακολουθούν ο ωραίος όρμος της Ατσίτσας με το νησάκι Στρογγυλή και μετά η παραλία της Κυρα-Παναγιάς (8 χλμ. από τον Αγιο Φωκά). Ο δρόμος στρέφεται προς το εσωτερικό, ανεβαίνει στο Πέρασμα (6 χλμ. από την Κυρα-Παναγιά), διακλαδώνεται προς το αεροδρόμιο, αλλά ο βασικός κλάδος του τρέχει προς τη Χώρα (10 χλμ. από το Πέρασμα).
Στην Αναφανή (2 χλμ. πριν από το τέρμα) η Χώρα αποκαλύπτεται σκαρφαλωμένη στον βράχο, σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια. Δεν ξέρουμε αν η ωραία αυτή εικόνα ή η προσδοκία ότι φθάνουν στο τέλος της κοπιαστικής πεζοπορίας τους έκανε τους ανθρώπους να παίρνουν εδώ μια βαθιά ανάσα...
Παρά την πυρκαγιά, το «βόρειο» νησί, είναι πράσινο, σπαρμένο με καλλιέργειες. Το «νότιο» είναι γυμνό, με χαμηλή βλάστηση, βιότοπος για τις αίγες και το σκυριανό αλογάκι. Για το «νότιο» νησί ο επισκέπτης ακολουθεί πάλι τον δρόμο από τη Χώρα προς το λιμάνι, και στην περιοχή Ασπούς (5 χλμ. από τη Χώρα) η διακλάδωση φεύγει δεξιά για Αχίλλι (αριστερά) και για την παραλία Καλαμίτσα (δεξιά, 4 χλμ.), αφού πρώτα περάσει από τις Μουριές, όπου υπάρχει φάρμα με σκυριανά αλογάκια.
Αριστερά ο δρόμος πηγαίνει για τον Αγιο Μάμα, στη χάρη του οποίου, στις 2 Σεπτεμβρίου, η αδελφότητα διοργανώνει πανηγύρι κατά το συνήθειο στη Σκύρο, και συνεχίζει προς τον όρμο Κολυμπάδα, αφήνοντας δεξιά την πηγή Νύφι (3 χλμ. από την Καλαμίτσα). Μετά την παραλία Κολυμπάδα (3 χλμ.) η θέα προς τις Τρεις Μπούκες είναι εντυπωσιακή, όπως και πίσω η θέα των πλαγιών του Κόχυλα, με τα σουρεαλιστικά σχήματα των χαμηλών δένδρων από τον αέρα και τη βόσκηση. Μερικά χιλιόμετρα μετά ο δρόμος περνά δίπλα από τον μοναχικό τάφο του Μπρουκ, λίγο προτού φθάσει στην πύλη της ναυτικής βάσης.
Τα κεντημένα οικόσημα των οικογενειών
Τα κεντήματα είχαν ξεχωριστή θέση στη ζωή στη Σκύρο και ο συμβολισμός τους ήταν περισσότερο πολύπλοκος από τη διακόσμηση του σπιτιού. Η κυρία Μαρία Αθανασιάδου, εθελόντρια ξεναγός, μας δείχνει στον χώρο του παραδοσιακού σπιτιού τα κεντήματα και μας μιλάει για τα ρόδια που κεντούσε η κάθε χρυσοχέρα νοικοκυρά με ολομέταξες κλωστές και συμβόλιζαν τον πλούτο μέσα στο σκυριανό σπίτι ή τον «πετνέ», τον πετεινό που σηματοδοτούσε την κυριαρχία του άνδρα, αν και η κοινωνία ήταν μητριαρχική, καθώς οι άνδρες έμεναν στο βουνό ακόμη και τρεις μήνες για να φροντίζουν τα κοπάδια και να τυροκομούν.
Ιδιαίτερη σημειολογία έχουν τα «κόκκινα», τα οποία υπάρχουν παντού στο Αιγαίο, αλλά εδώ είναι κατά κάποιον τρόπο τα κεντημένα οικόσημα της κάθε οικογένειας. Η κάθε αρχόντισσα είχε το δικό της σχέδιο που το κεντούσε κρυφά και όταν πλέον το παρουσίαζε ήταν κατοχυρωμένο σε αυτήν και στους απογόνους της και κανένας άλλος δεν μπορούσε να το αντιγράψει. Το έθιμο αυτό το πήραν μαζί τους οι τελευταίες παραδοσιακές αρχόντισσες όταν έφυγαν από τη ζωή.
Τραπέζι με στεριά και θάλασσα
Το τραπέζι στη Σκύρο είναι δισυπόστατο, όπως και το ίδιο το νησί. Η διελκυστίνδα μεταξύ της στεριάς και της θάλασσας καταλήγει σε μια πολύ νόστιμη ισορροπία. Φανταστείτε ότι οι σπεσιαλιτέ του νησιού είναι η αστακομακαρονάδα και το κατσικάκι στον φούρνο.
Και μετά ακολουθούν όλα τα άλλα καλά της στεριάς και της θάλασσας. Βέβαια εδώ ένα μικρό προβάδισμα το έχει η στεριά, αφού οι γεύσεις της είναι πολύ ιδιαίτερες, ενδημικές, που σφραγίζουν τη γευστική κουλτούρα του νησιού. Αλλά και σ' αυτές η θάλασσα βάζει το αλάτι της, όπως στα κατσικάκια που λένε ότι τα κάνει τόσο νόστιμα η ανάσα του πελάγους.
Αμα το καλοσκεφθείς, αυτό συμβαίνει και με τα γενικά χαρακτηριστικά της Σκύρου. Είναι πιο τονισμένα τα στεριανά, έτσι όπως τα περιτριγυρίζει η θάλασσα, τα αναδεικνύει και νοστιμεύει τα πάντα τυλίγοντάς τα στην αλισάχνη που σκορπά στον αγέρα. Βλέπεις αυτό το σύννεφο που «καρυκεύει» τα τοπία καθώς περιδιαβάζεις τις δυτικές ακρογιαλιές του βόρειου «νησιού», ανεβαίνοντας στο «Πέρασμα», στο στέκι της οικογένειας Μαυρίκου, αντιπροσωπευτικό των προϊόντων και των γεύσεων της Σκύρου.
Ο Γιώργος έχει το κοπάδι και τυροκομεί σε πατροπαράδοτες φόρμες πλεγμένες με βούρλα. Η μαμά Μαριγούλα μαγειρεύει σαν στο σπίτι της. Ο υιός Τζάνος παράγει μέλι, μια παμπάλαια παράδοση στο νησί, καθώς έχουν βρεθεί σκεύη μελισσοκομίας ήδη από το 2800 π.Χ. και εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο. Το μέλι είναι εξαιρετικό και με αυτό, μεταξύ των άλλων, αρταίνουν και τα ξεροτήγανα που είναι το παραδοσιακό προσκλητήριο για τον γάμο.
Φθάνοντας στο «Πέρασμα» μας υποδέχθηκε μια συνηθισμένη εικόνα στη Σκύρο. Η παρέα τραγουδούσε τραγούδια της τάβλας γύρω από το τραπέζι στην αυλή. Και μετά ακολούθησε άλλη μια συνηθισμένη εικόνα για την ταβέρνα εδώ. Το πλούσιο τραπέζι με σκυριανά μακαρόνια πλαστά με ρόκα, μυζήθρα, «βάλσαμο» (δυόσμο) ξερό, περιχυμένα με καυτό λάδι και ξανθιά μυζήθρα, λαδόπιτα με ξινοτύρι, τυροπιτάρια με τραχανά, σκυριανό κεφαλοτύρι, φρέσκια μυζήθρα και γραβιέρα - όλα παραγωγής τους - και στην κορυφή το κατσικάκι λεμονάτο.
Εξω, στα χωράφια του οροπεδίου, όταν τα οργώνουν μερικοί ακόμη με ζώα, μαζεύουν γουλιά (πολύ νόστιμες φύτρες) και κρεμμύδες, βολβοί σαν μικρά κρεμμύδια, που είναι μια ολόκληρη ιστορία για να γίνουν λιχουδιά. Είναι βάσανο να τα καθαρίσεις, να τα βράσεις σε 3-4 νερά για να ξεπικρίσουν και μετά να τα σερβίρεις με λάδι και ξίδι. Στο νότιο «νησί», στους Ασπούς, στο εστιατόριο «Ασημένος», πάνω στον δρόμο, σερβίρονται γουλιά και κρεμμύδες.
Είναι Καθαρή Δευτέρα και ένας «βρακάς» με την παραδοσιακή στολή του σέρνει τον χορό. Στα κάρβουνα του τζακιού η φάβα βράζει με τον παλιό τρόπο, μέσα στα πήλινα φαβατοτσούκαλα. Μετά φτάνει στο τραπέζι γαρνιρισμένη με χλωρά μισόκορφα, μία από τις δύο ποικιλίες της φάβας. Συνοδεύεται και από κάππαρη τουρσί και κρίταμα. Και μετά ακολουθούν χταπόδι ψητό, ντολμαδάκια, γαρίδες σαγανάκι με φέτα.
Εδώ, στο νότιο «νησί», τιμάται ο Αγιος Ερμόλαος, ο προστάτης των ψαράδων, αν και το εκκλησάκι του είναι στα Πουριά. Υπερισχύει η θάλασσα, αυτή που δίνει τους πιο σπάνιους κεφτέδες στο Αιγαίο, τους αγαλιποκεφτέδες. Οι αγαλίπες είναι οι θαλάσσιες ανεμώνες που τις μαζεύουν με κουτάλι όταν τραβιούνται τα νερά.
Τις πλένουν πολύ προσεκτικά για να φύγουν η άμμος και τα πετραδάκια και τις βάζουν σε σοταρισμένο, ψιλοκομμένο κρεμμύδι μέχρι να λιώσουν. Μετά προσθέτουν μάραθο, αλάτι, πιπέρι και αλεύρι για να σφίξει ο πολτός και μετά τον τηγανίζουν κουταλιά-κουταλιά.
Πρόσβαση
Από την Αθήνα οδικώς ως τη Σκάλα Ωρωπού, με πορθμείο ως την Ερέτρια, οδικώς ως την Κύμη (δυόμισι ώρες συνολικά) και με το φέρι «Αχιλλέας» ως τη Λιναριά (1 ώρα και 40 λεπτά). Πρακτορείο Κύμης, τηλ. 22220 22020 ή 22522.
Από τη Θεσσαλονίκη οδικώς μέσω Χαλκίδας ως την Κύμη. Αεροπορικώς με την Ολυμπιακή, τρία δρομολόγια την εβδομάδα από Αθήνα και τρία από τη Θεσσαλονίκη (κρατήσεις: από σταθερό 801 801 01 01, από κινητό 210 3550.500, olympicair.com).
Διαμονή
Στη Χώρα, το «Νεφέλη» (τηλ. 22220 91964, 22220 92060, skyros-nefeli.gr) είναι η καλύτερη επιλογή με θέα τα λευκά σπίτια που ανεβαίνουν στο κάστρο. Με κάποια από αυτά τα σπίτια μοιάζουν τα σκυριανά σπίτια «Δημήτριος» που είναι κομμάτι του ξενοδοχείου. Διαθέτουν τα βασικά στοιχεία του παραδοσιακού σπιτιού, τον σοφά με το κρεβάτι, τον αποκρέβατο, που είναι το μπάνιο, και τη σάλα με το τζάκι. Το κτίριο «Νεφέλη» διαθέτει δωμάτια με υπέρδιπλα κρεβάτια, ένα από τα οποία, με την καλύτερη θέα, είναι εξοπλισμένο και με jacuzzi.
Τα διαμερίσματα του «Πέτρινου» είναι διακοσμημένα με αντίκες και το ξενοδοχείο διαθέτει επίσης δύο νεόκτιστες βίλες, με δικές τους πισίνες, πάνω στην αμμουδιά, στην περιοχή Γυρίσματα.
Στα Μαγαζιά, στο ξενοδοχείο «Αμμος» (τηλ. 22220 91234, ammoshotel.gr).
Στα Γυρίσματα, στο «Skyros Palace» (τηλ. 22220 91994, 22220 91310 / skiros-palace.gr).
Στην παραλία Ασπούς υπάρχει το «Διώνη» (τηλ. 22220 92199, 22220 92299, dioni-skyros.gr).
Φαγητό
Στη Χώρα, στον Μαριέτη, στον κεντρικό δρόμο, στο «Αδράχτι» και στις «Μακαρούνες» για ζυμαρικά και πίτσες.
Στα Μαγαζιά, στον Στέφανο.
Στις Μουριές, στο ομώνυμο εστιατόριο και στο «Ο παππούς και εγώ».
Στα Γυρίσματα, στην ψαροταβέρνα «Στέλιος».
Στην Ατσίτσα, στην ψαροταβέρνα «Αντώνης».
Στις Αχερούνες, στην «Ταβέρνα της Πόπης».
Στον Πεύκο, στη Σταματία.
Στον Αγιο Φωκά, στην «Κυρά Καλή».
